Troçki'nin Türkiye Günleri

Lenin’in 1924’te ölümünün ardından Sovyetler Birliği’nde ideolojik bir ikilem başlamıştı.  Başını Lev Troçki’nin çektiği grup, devrimin tüm dünyaya yayılması için çaba gösterilmesi gerektiğini, Batılı ülkelerde devrimin teşvik edilmesi gerektiğini söyleyen “Sürekli Devrim” tezini savunuyordu.  Stalin ve yandaşları ise tam tersini düşünüyordu: Sosyalist devrim önce Sovyetler’de sağlam bir temel kazanmalı, sosyalizmin diğer kapitalist rejimleri tehdit etmediği ve onlarla bir arada var olabileceği diğer ülkelere gösterilmeliydi. Böylece Batılı ülkelerden gelebilecek tehditler engellenebilir, devrim gelişmesini daha rahat sürdürebilirdi. Kısaca önce “Tek Ülkede Sosyalizm” olmalıydı.

Ne var ki, Lenin’in ardından Stalin ile girdiği iktidar kavgasını kaybetmişti. Ve Troçki, Stalin’i dünya devriminden caymakla suçlayınca önce Aralık 1927’de XV. Kongre’de Komünist Parti üyeliğinden atıldı, ardından Kazakistan’ın Alma Ata kentine sürgüne yollandı.

Fakat Alma Ata, Troçki için geçici bir sürgün yeriydi. Çünkü Stalin’in asıl istediği, Troçki’yi Sovyet topraklarından tamamen atmak, başka bir ülkede sürgüne yollamaktı. Bu konuda birçok ülkeyle Troçki’yi kabul etmeleri için görüşme yapılmıştı ama hiçbir hükümet devrin hareketli ortamında Troçki gibi bir ismi kabul etmeye yanaşmıyordu.



Ankara’daki Sovyet Elçisi Çiçerin de Troçki’ye ülke arayanlardan biriydi. Türk Dışişleri Bakanı Aras’la defalarca konuşmuş ve sonunda Türk hükümetini razı ederek vize almayı başarmıştı. Ancak Türkiye’nin Troçki’yi kabul etmek için bazı koşulları vardı:

• Troçki, politik bir göçmen olacaktı. Ona özel ve ayrıcalıklı işlem yapılmayacaktı.
• Başka ülkeye gitmek isterse, serbest olacaktı.
• Türkiye’de komünizm uğraşısı göstermeyecek, fakat istediğini yazabilecek ve bunları dışarda bastırıp yayabilecekti.
• Troçki’ye Türkiye’de SSCB tarafından hiçbir suikast düzenlenmeyecek, Türk Emniyeti her türlü güvenlik önlemlerini alacaktı.

Moskova, bu koşulları kabul etti ve 23 Ocak 1929’da Moskova’daki Türkiye Büyükelçiliği’nden Troçki'ye “Sedov” adıyla vize verildi.

Leon Davitoviç Troçki, 12 Şubat 1929 Salı günü Lenin’in küçük adını taşıyan “İlyiç” vapuruyla Odesa’dan İstanbul’a gelmişti. Yanında ikinci karısı Natalya, oğlu Leon Sedov ve iki de (GPU) Sovyet gizli polisi vardı.

Türk Basını Uyarılıyor

İçişleri Bakanlığı, aynı günlerde hem İstanbul Valiliği’ne, hem de Basın-Yayın Genel Müdürlüğü’ne iki uyarı mektubu yazmıştı. Valilikten, herhangi bir suikasta karşı önlem alınması, Basın-Yayın’dan da gazetelerin Troçki ile ilgilenmemesi isteniyordu.

O günlerde İstanbul’da Rusya’dan devrim sırasında kaçan 3-4 bin Beyaz Rus vardı. Bunlar Troçki’nin kurduğu Kızılordu’ya yenilerek ülkelerinden kaçmışlardı. Bunların ve dünyanın başka ülkelerine dağılan 200 binden fazla Beyaz Rus’un, Troçki’yi öldürmek istemesi en doğal düşünceydi.

Troçki’yi getiren İlyiç Vapuru, öğleye doğru Büyükdere açıklarında demirliyor, gemiye binen bir Türk görevli, gelenlerin pasaportlarını inceliyordu. Bu sırada Troçki’nin oğlu Lev Sedov, Türk görevliye Atatürk’e sunulmak üzere bir mektup verdi. Troçki’nin imzasını taşıyan mektup şöyleydi:

Sayın Başkan,
İstanbul’un kapısında size şunu bildirmekle onur duyuyorum: Türkiye sınırlarına kendi dileğimle gelmedim. Bu sınırlardan içeri zorla sokuluyorum.
Rusya’dan çıkarıldıktan sonra, dilini bildiğim ve tanıdığım bir ülkeye gitmeyi yeğlerdim. Fakat sürenler, sürülenlerin bu isteklerine çok ender özen gösteriyorlar.
Ülkemden çıkarılmam sorunun sonu değildir. Olaylar kısa ya da uzun sürede gelişecektir. Ben Marks’ın okulunda tarihe sabırla bakmayı öğrendim.
En iyi duygularımı kabul buyurunuz Bay Başkan.
Leon Troçki.

İlyiç vapuru öğleden sonra Galata yolcu salonuna yanaştı. İstanbul Polis Müdürü ve Sovyet Konsolosluğu görevlileri onu karşıladılar. Troçki, Başkonsolosluğa Komünist Partisi Merkez Komitesi’ne gönderilmek üzere mektup verirken, 22-23 yaşlarındaki oğlu Lev de 12 sandık eşyanın taşınmasıyla uğraşıyordu. Troçki’nin Moskova’ya gönderilmesini istediği mektubun içeriği şöyleydi:

Türk polisiyle işbirliği içindesiniz. İstanbul’da düzenlenecek bir komployla beni öldüreceksiniz. Bu olayların sorumluluğunu Merkez Komitesi üyelerinin tümüne şimdiden yüklüyorum.

Troçki, daha sonra Türk polisinin güvenlik önlemleri arasında Tünel’deki Sovyet Konsolosluğu’na gitti. Burasını herhangi bir otelden daha güvenli sayıyordu. Öyle ya, Stalin herhalde Sovyet konsolosluğunda kendisini öldürme girişiminde bulunmaya cesaret edemezdi. Türk polisi ise Rusların bir şeyler yapmasından kuşku duyduğu için Troçki’nin güvenli bir eve taşınması düşüncesindeydi. Hatta İçişleri Bakanı Şükrü Kaya, konsoloslukta kaldığı sürece İstanbul Valisi’nin sık sık Troçki’yi ziyaret etmesini ve durumunu incelemesini istemişti.

1 Nisan 1929 tarihli Vakit gazetesi tüm dünyayı şok eden bir başlıkla çıkar: “Troçki Müslüman Oldu”. Bu büyük haber üzerine tüm yabancı muhabirler Tokatlıyan’a koşarlar ama Troçki’yi bulamazlar. Olay sonradan anlaşılır. Vakit gazetesinin muzip bir muhabiri tüm dünyaya 1 Nisan şakası yapmıştır.

Gelişinin ikinci günü dünya basını, büyük başlıklarla “Troçki İstanbul’da” diye yazıyor, Türk basını ise Basın Yayın’ın emrine uyarak susuyordu.

Troçki konsolosluğun konukevine yerleşmişti ve cebinde topu topu 1.500 doları vardı. Ama Troçki’nin maddi konuda güvendiği, Avrupa’daki dostları ve yazacaklarından alacağı telif ücretleriydi. Nitekim yanılmayacaktı da…

Uzun bir savaşa hazırlanırken oğlu konsolosluğa yakın kitapçılardan Alman gazeteleri almıştı. Bunlardan birinde Alman hükümetinin kendisine vize vereceği yazıyordu. Troçki vize almak için Almanya’ya telgraf çektiyse de kısa bir süre sonra Ankara’daki Alman Elçisi Nodolny, kendisine hükümetinin vize veremeyeceğini bildirecekti.

Troçki, Almanya’dan yanıt beklediği sırada durmadan yazıyor, İngiliz, Fransız ve Amerikan gazetelerine durumunu anlatıyordu. Özellikle de, “Türkiye’ye zorla sokulduğunu” öne sürüyordu.

18 Şubat’ta İstanbul Emniyet Müdürü, Sovyet Konsolosluğu’nda kendisini ziyaret etmiş ve Vali Muhittin Üstündağ’ın mektubunu vermişti Türkçe ve Fransızca yazılan mektupları aldığını ve okuduğunu bildirmesi isteniyordu. Troçki, Türkçe bilmediği için yalnız Fransızca yazılı mektubu okudu ve imzaladı. Türkçe mektubu ise almadı.

Atatürk adına kendisini yanıtlayan İstanbul Valisi Üstündağ, Türkiye’ye zorla sokulması iddiasına da değiniyor ve şöyle diyordu:

Sayın Troçki,
SSCB eski Halk Komiseri,
Cumhurbaşkanımıza sunulmak üzere bıraktığınız mektubu ait olduğu makama gönderdim.
Size aşağıdaki husustan bildirmekle görevliyim:
Sovyet hükümeti, sağlık nedeniyle ülke dışında tedaviniz gerekçesiyle Cumhuriyet Hükümeti’nden vize istemiştir. İyi ilişkiler sürdürdüğümüz dost bir devletin girişimini olumlu karşılamak, bizim yönümüzden doğaldı. Sovyetler Birliği’nden çıkış nedenlerinizi bilemeyiz. Bunları araştırmak da bizim görevimiz değildir. Mektubunuzda belirttiğiniz “zorla sokuldum” deyimi de bizimle ilgili değildir. Buradan istediğiniz bir ülkeye gitmekte serbestsiniz. Oturma sürenizi uzatmak isterseniz de Türkiye konukseverliğini sizden esirgemeyecektir. Bu konuda bütün yabancıların yararlandığı genel kuralların dışına çıkılması düşünülemez.
Polislerimiz, kalacağınız sürece güvenliğinizi sağlamak için gereken önlemleri almışlardır. Buna karşın, bir saldırı kuşkusu duyarsanız, sizi korumakla görevli polislerimize bilgi vermeniz en doğru yol olur.
Bu mektubu aldığınızı ve içeriğini öğrendiğinizi bize bildirmenizi rica ederim.
Saygılarımla.
Muhittin Üstündağ - İstanbul Valisi.

Troçki: Ben Bir Türkofilim

Ancak dış basında çıkan yazılar Moskova’yı sinirlendirmişti. Sonuçta elçiliğe, Troçki’nin bir an önce konsolosluktan çıkartılması bildirildi. 8 Mart gece yarısına doğru Troçki konsolosluktan çıkarıldı ve Türk polisinin önlemleriyle Tokatlıyan Oteli’ne arka kapıdan sokularak ikinci kattaki 66-68 ve 70 numaralı odalara yerleştirildi.

Troçki Türk basınıyla ilk konuşmasını Türkiye’ye gelişinden 34 gün sonra Milliyet yazarı Ahmet Şükrü Esmer’le yaptı. Bu konuşmasında bazı şeylerin altını önemle çiziyordu:

Yanlış anlaşıldım. Türk hükümetinin özgürlüklerimi kısıtladığını hiçbir zaman söylemedim. Fransız gazetelerine 6 bin sözcük tutan Rusça makaleler yazdım. Bu yazılar telgrafla çekilirken ve Fransızcaya çevrilirken büyük hatalara uğradı. Türk hükümeti bana büyük konukseverlik göstermiştir, minnettarım. Tekrar ediyorum: Türk hükümeti hiçbir biçimde özgürlüğümü kısıtlamamıştır.
Türkiye’ye gelir gelmez Rus Başkonsolosluğu’na indim. Almanya’dan vize istemiştim. Buna yanıtın kısa zamanda geleceğini umuyordum. Bu nedenle otele geçmek istemedim. Sizlerle konuşmayı bugüne kadar ertelememin nedeni de böyle bir toplantıyı konsolosluk gibi resmi bir yerde yapmak istemeyişimdir. Şimdi herkesle konuşuyorum.
Türkiye’den neden ayrılmak istediğimi sorabilirsiniz. Türkçe bilmediğim için… Artık yaşlıyım ve yeni bir dil öğrenemem. Yoksa çok sevdiğim ve konukseverliğine tanık olduğum ülkenizde oturmamam için hiçbir neden yoktur.

Troçki, masası üzerine iki kitap koymuş ve küçük kâğıtlarla bazı yerleri işaretlemişti. Bunları göstererek konuşmasını şöyle sürdürmüştü:

İşte, kitaplarımdan ikisi… Türkiye için yazdıklarımdan bazıları burada. Birini 1909′da yazmıştım. Bu ve daha sonraki yazılarımda Türkleri o kadar övdüm ki, bana Türkofil dediler. O tarihlerde Rusya’da Türklere karşıt çok insan vardı. Türk dostluğunu daha sonra Türklerin ulusal savaşında da gösterdim. Dostum General Frunze’yi Rus ordularının temsilcisi olarak Ankara’ya yolladım. Türkiye’nin bağımsızlık savaşını çok büyük ilgiyle izledim ve sonuçtan kıvanç duydum.
Bağımsızlığınızı, bu uğurdaki savaşı büyük önderinizin yönetimine borçlusunuz. Atatürk’ün büyüklüğü artık dünyaca kanıtlanmış bir gerçektir, öyle bir gerçek ki, burada yinelenmesinden ben de tat duyuyorum. Türk-Sovyet ilişkileri içtenliklidir ve böyle kalacaktır. Politik alandaki bu dostluğun ticaret ve ekonomiye dönüşmesini isteriz.

Troçki o gün Rusya’nın iç durumunu da şöyle anlatıyordu:

Beni bazıları Sovyet karşıtı zannederler. Tersine, ben Rusya’daki hükümetin dostuyum. Yalnız şiddet ve baskıyla değil hukuk yollarıyla hükümetin iç ve dış politikasını değiştirmek istiyoruz. Biz bir parti değiliz, parti içinde azınlığız. Aramızdaki çekişme Lenin’in ölüm gününden başlıyor. Bu kişisel değil, fikir ve düşünce çatışmasıdır.

Troçki’nin Tokatlıyan’daki otel yaşamı da kısa sürdü. İngiliz-Amerikan gazetelerine yazdığı makalelerden oldukça para kazanmıştı ve sürekli kendisine daha güvenli bir eve taşınmasını söyleyen Emniyet Müdürü’nün dediğini yapıp daha güvenli ve rahat bir eve çıkabilirdi. Sonunda Şişli Bomonti Mahallesi’nde İzzet Paşa Sokak Numara 29’daki mobilyalı bir ev uygun bulundu ve Troçki 31 Mart’ta yeni yerine taşındı.
Fakat sorunlar bitmemişti. Mahalle halkı bir anda çevrelerinin polislerle ve tanımadıkları insanlarla dolmasından rahatsızlık ve korku duyduklarından kısa süre sonra şikayet yağdırmaya başlarlar. Köşkün, çevredeki evlere yakın olması nedeniyle ortaya çıkan güvenlik açığı Troçki’yi de huzursuz etmeye başladığından, korunma yönünden kolaylık sağlayacak çevresi açık yeni bir ev aranır.

Troçki Büyükada’ya Yerleşiyor

Sonuçta Büyükada İskelesi’ne oldukça yakın olan Arap İzzet Paşa Yalısı bulundu. Polis buradan Büyükada’ya gelip gidenleri kolaylıkla denetleyebilir ve büyük bahçeli evde istediği gibi koruma önlemleri alabilirdi. Troçki zorunlu olarak çıkacağı bu köşkte 1931 yılına kadar kalacaktı.

Troçki, burada tam bir çalışma yaşamına girdi. Dışardan getirttiği Troçkist sekreterlerine durmadan yazılar, dikte ettiriyordu. Bu yazılar Fransa ve Almanya’da ‘‘Bulletin Oppozitsii-Karşıt Bültenler” adıyla yayımlanıyordu. Rus halkının bundan haberi olmuyordu ama Komünist Partisi’nin önde gelenleri arasında sürekli bir tartışma konusuydu yazdıkları…

Troçki Türkiye’de iken iki de kitap yazmıştı: Hayatım (1930) ve 3 ciltlik Rus Devrimi Tarihi (1932). 
Troçki bir de tekne almıştı. Boş zamanlarının çoğunu Yunan balıkçı Haralambos ile birlikte balık tutarak değerlendiriyordu. Rusya’daki alışkanlıklarından da vazgeçememişti. Örneğin çayını sıcak olduğu için fincanın tabağına döküp öyle içmeye devam ediyordu. Köşke bir tane de doğal ıstakoz havuzu yaptırmıştı.
Yalıda bir gece beklenmedik bir yangın çıktı. Troçki bunu önce suikast girişimi sanmıştı. Ancak Bayan Troçki’nin unutkanlık sonucu açık bıraktığı şofbenin yangına neden olduğu sonra anlaşıldı. Ama Stalin’in yayımlanmasından korktuğu belgeler, fotoğraflar ve fotokopilerin büyük bir bölümünü kapsayan bir koleksiyon kül olmuştu.

Geçici olarak Savoy Otel’e yerleştirilen Troçki için yeni bir ev aranmaya başlanır. Gazetelere verilen ilan sonucunda Moda semtinde Şifa Sokak’ta Dr. Mahmut Ata’ya ait olan ev kiralanır. Fakat Troçki, Büyükada’da geçirdiği günleri unutamamaktadır. Üstelik ev hemen sokağın yanıbaşında olduğundan yine huzursuz geceler başlamıştır. Bir gece bahçeye atlayan iki kişinin alarm zillerini çalıştırmasıyla Troçki bu evden ayrılmaya kesin karar verir. Valilik ve Emniyet’in gayretleriyle Büyükada’daki Yanaros Köşkü Troçki’nin yeni evi olarak kiralanır.

Troçki Türkiye’de bulunduğu sıralar çok az dışarı çıkmıştı. Bir kez Ayasofya’yı gezmiş, bir kez de 1932 yılında, Danimarka Sosyal Demokrat Öğrenciler Birliği’nin çağrılısı olarak Rus Devrimi’nin on beşinci yıldönümü konulu bir konferans vermek için Kopenhag’a gitmişti. Bu gezisini, vatansızlara verilen Türk pasaportuyla yapmıştı. Ancak pasaportunda, “Türk sınırları dışında başına geleceklerden Türkiye Cumhuriyeti sorumlu değildir” kaydı vardı. Çünkü Sovyet hükümeti 20 Şubat 1932’de Troçki’yi vatandaşlıktan çıkartmıştı. 27 Kasım 1932 tarihinde Kopenhag’da yapılan bu konferans, Troçki’nin tüm sürgün yaşamı boyunca kalabalık bir kitle önünde yaptığı tek konuşmaydı.

Vatandaşlıktan çıkarıldıktan sonra İstanbul’daki Rus Konsolosluğu da, Vali’den Troçki’nin artık Rus vatandaşı olmadığı gerekçesiyle “gösterilen ilginin kaldırılmasını” istemişti. Ancak İçişleri Bakanlığı bu öneriyi reddetti ve Türk topraklarından çıkıncaya kadar güvenlik önlemlerini kaldırmayacağını bildirdi.

Başbakan İnönü’nün Rusya’ya gidişi ve Türk-Sovyet ilişkilerindeki yeni gelişmeler Troçki’yi iyice kuşkulandırmıştı. Stalin’in Türkiye’ye baskı yapacağını ve buna Türklerin boyun eğeceğini düşünüyordu. Bu yüzden Fransa’dan vize istedi. Daladier hükümeti bu kez isteği kabul etti ama 2 yıl sonra Norveç’e geçmek zorunda kaldı. Orada da barınamadı. Sonunda Meksika’ya sığındı. Stalinciler tarafından amansızca izleniyordu.

Son 1940’ın 20 Ağustos’undaydı. O gün Stalinci bir komünist olan İspanyol asıllı Ramon Mercader tarafından Troçki'ye suikast düzenlendi. Öldüğünde 62 yaşındaydı.

Kaynak: serenti.org